Przysiółki Babicy
Bardzo ważną cechą społecznej organizacji wsi Babica było istnienie z jednej strony głównej (centralnej) części wsi, a z drugiej peryferii. Występuje to wyraźnie, oczywiście przy dokładniejszym wglądzie na życie zbiorowe na terenie Babicy i posiada zasadnicze znaczenie dla zrozumienia związku zjawiska emigracji z organizacją społeczną wsi.
Topografia społeczna wsi galicyjskiej ulegała szybko zmianom
po uwłaszczeniu, a zwłaszcza po zniesieniu ograniczeń dzielenia gruntów przez
ustawę 1868 r. Z nowymi procesami społecznymi rozpadania się gospodarstw
kmiecych wiązały się zmiany w społecznej topografii wsi i we wzajemnym stosunku
różnych dzielnic wsi. Dzieje poszczególnych dzielnic wsi rzucają wiele światła
na ich wzajemne stosunki i antagonizmy. Na tle zbiorowości wsi widzi się wtedy
nie tylko grupy społeczne o odrębnych interesach ekonomicznych i o odrębnych
tradycjach społecznych, lecz także ich związek z topografią wsi.
Wynikiem działania wymienionych czynników i wielu innych jest to,
że niektóre dzielnice brały bardziej aktywny udział w życiu zbiorowym wsi, w
decydowaniu o sprawach zbiorowych, że posiadały faktyczną przewagę nad innymi
dzielnicami, oraz więcej dostarczyły wójtów i silniejsza była ich ambicja w
kierowaniu zbiorowością wiejską i wpływaniu na jej życie. Co więcej, ten podział
na dzielnice nie zmieniał się łatwo, ustaliwszy się wytwarzał tradycję i wykazywał
bardzo silną tendencję do utrzymania się. W tym znaczeniu mówimy o głównej
(centralnej) części (lub częściach) wsi i o jej peryferiach.
Przedstawiony tu podział wsi wyraźnie występuje na załączonej mapie Babicy. Po
obydwóch stronach drogi, ciągnącej się wzdłuż rzeki Wisłoka i łączącej Babicę z
jednej strony z Czudcem (4 km), a z drugiej z Rzeszowem (15 km), leży główna
część wsi, dzieląca się na dwie części: Dół i Górę. Ku północnemu zachodowi na
wzniesieniu bliżej Czudca leży przysiółek Budy, a dalej ku wschodowi dwa
przysiółki Dział I i Dział II.
Mapa Babicy z roku 1851
Przysiółki nie są więc organicznie związane z główną częścią
wsi, a z ekonomicznymi centrami (Czudcem i Rzeszowem) były powiązane przy pomocy
innych dróg niż główna część wsi. Sprawa o drogę rzuca tutaj wiele światła na
społeczną organizację wsi i podział jej na odłamy. Ale nie jest to jedyna
podstawa odrębności przysiółków. Główna część wsi różniła się od przysiółków pod
względem rozmiarów gospodarstw. Przysiółki znacznie słabiej uczęszczały na
zebrania gromadzkie (wiejskie) i znacznie słabiej interesowały się sprawami wsi.
Na taki stan rzeczy miał także wpływ i ta okoliczność, że były oddalone od centrum i
wskutek tego bywanie na zebraniach wiejskich, zwłaszcza w porze zimowej, było
poważnie utrudnione wskutek zawiania śniegiem dróg i ścieżek polnych. Stanowiły
one peryferie grupy wioskowej, które słabiej dążyły. Dzieci z Bud nawet do
szkoły nie chodziły do Babicy, ale do Czudca.
Ludność przysiółków była także znacznie silniej uzależniona od dworu, niż
ludność głównej części wsi i przy wyborach trzymała stronę dziedzica. Bardzo
ciekawe jest także, że wielu inteligentów pochodzących z Babicy pochodziło z
głównej części wsi, przeważnie z Dołu.
Z przysiółków najdawniejsze są Budy. Według
informacji najstarszych mieszkańców, powstały one około 1778 r. jako następstwo
nadania przez właściciela dworu służbie swojej miejsca pod budowę chałup i
obejścia domowego w takiej ilości, jaką każdy chałupnik zdołał sobie z lasu na
tym miejscu rosnącego wykarczować. Były to domy niskie bez kominów, kryte słomą.
Domów takich powstało 9 na obszarze wykarczowanego lasu 24,5 morga. Według
metryki Józefińskiej z 1788 roku na Budach znajdowało się 10 numerów domów i ta
sama liczba utrzymywało się w 1820 (metryka franciszkańska), w 1851 i 1883 roku.
Była to ludność uboga, mieszkająca w lichych domach "budach". Na tym terenie
obsadzał właściciel wsi dziewki służebne, zaszłe z jego winy w ciążę. Wydawał je za mąż
za swoich ratajów i wyposażał w owe liche domostwa... była to ludność
najuboższa, skazana na bytowanie w warunkach bardzo ciężkich. "Budy", "budnik"
- nazwy pogardliwe, oznaczające mieszkania - budy i mieszkańców tych domów.
Dzisiaj mówiono by na takich "budników", że to biedota i dziady.
Służba dworska zachowywała bardzo wiele lojalności względem
dworu, a tradycja mówi o wielkich jej zasługach względem dworu w okresie
rabacji. "Na Budach u Maca i Szmigla podczas chłopskiego powstania w roku 1846
ukryte były wszystkie skarby pańskie, tam także skryli się panowie z Czudca i z
Babicy".
"Budy - mówił absolwent gimnazjalny, pochodzący z Bud - żyją zgodnie z Babicą,
ale to biedni gospodarze i nie wiele się interesują, gdzie się co dzieje".
Stosunek mieszkańców głównej części wsi do Bud i innych przysiółków bardzo
przypominał stosunek centrum miasta do jego peryferii lub stolicy do prowincji.
Dział I i II. Działy rozwinęły się później niż Budy.
Zaczątek Działu II występuje jednak już w 1788 roku. Na Dziale tym znajdowało
się wówczas 4 domy ludzi dworskich dziedzica Babicy. Liczba ta utrzymuje się
do 1883 r. W roku 1883 występują na Dziale II - 3 nowe zagrody nr 103, 109, 123.
Gospodarstwa te jednakże powstały zupełnie inaczej niż poprzednie cztery. Tamte
powstały na obszarze dworskim, te zaś zostały wydzielone z gospodarstw kmiecych.
Jak wykazuje plan posiadłości Babicy z roku 1851 ze zmianami dla roku 1883,
kmiece role ciągnęły się łanami od głównej drogi wsi w kierunku
północnowschodnim wzdłuż granicy Zarzecza. W roku 1851 teren obecnego Działu II w
części należał do dworu, a w części do kmiecych gruntów. Gospodarstwo nr 103
Józefa Pasternaka tj. 5 m. 1037 sążni powstało z wydzielenia z wielkiej 52 morgowej
roli Szczepana tzw. "Szczepanówki", prawdopodobnie wskutek ożenienia Pasternaka ze Szczepanówną. Gospodarstwo nr 109
Jakuba Pasternaka 7 m. 934 sążni powstało z
wydzielenia z 42 morgowej roli Pasternaka Andrzeja. A gospodarstwo nr 123 Jana Sułeka 3 m. 931 sążni, powstało z wydzielenia z 50 morgowej "Sułkówki" (Sułka
Andrzeja).
Przechodząc do Działu I, wyodrębnić należy grupę 5 zagród na krańcu zachodnim
(nr nr 22 a, 36, 38, 53 i 44), które metryka Józefińska podaje już w roku 1788.
Nr 73 (Jaworski Andrzej) (na roli Sułka nr 52) występuje w metryce
Franciszkańskiej w 1820, a nr 75 (Molenda Szymon) i nr 77 (Pasternak Kazimierz)
występują na mapie katastralnej z 1851. To był zawiązek Działu I. Pochodzenie
tych pierwszych zagród nie jest pewne, mogły one powstać z woli dziedzica, albo
z podziału roli kmiecych za zgodą dziedzica. Z mapy katastralnej z roku 1851
można by sądzić, że nr 36, 22 i 73 należały kiedyś do jednej roli wraz z nr 51.
Podobnie numery 75, 38 i 44 stanowiły kiedyś jedną rolę wraz z numerem 48. O
dalszym procesie formowania się Działów wiadomo już na pewno, że formowały się
one z podziału ról kmiecych. Dział I formował się na peryferiach gospodarstw
kmiecych. Powstające tutaj gospodarstwa różniły się od gospodarstw kmiecych
przede wszystkim rozmiarami. Były to gospodarstwa typu chałupniczego i
zagrodniczego. Poza tym w powstawaniu zagród na Działach, zwłaszcza w miejscach
najbardziej od wsi oddalonych, występował inny czynnik o poważnym znaczeniu
społecznym. W tradycji ustnej utrzymuje się co do tego wersja, że osadzano tam
dzieci z wyraźną intencją odsunięcia ich od wsi. Stosowano to da dzieci
nieślubnego pochodzenia, nieposłusznych i nielubianych. Informację tę powtarzano
w odniesieniu do kilku konkretnych nazwisk pierwszych zagrodników na Dziale I i
II. Zdaje się więc nie ulegać wątpliwości, że nie tylko sama topografia odsuwała
Działy od głównej ,części wsi. Już w samym bowiem procesie formowanie się
Działów, dążenie do odsunięcia Działów od życia zbiorowego głównej części wsi
wyraźnie występowało, choć nie w sposób dokładnie ustalić w jakiej mierze.
Wszystkie wymienione okoliczności rozwoju Działów nadawały im charakter
społecznych peryferii wsi. Taki charakter zachowały Działy w tradycyjnej wersji
o ich powstawaniu. Mówi nam o tym następująca informacja A. Pasternaka (z
Kamienicy), oparta na wiadomościach zebranych od najstarszych mieszkańców wsi -
"Pierwotnie aż do roku 1900 gospodarstwo i ziemię dziedziczyli synowie, córki
otrzymywały spłatę w gotówce czyli tzw. wiano, wynoszące od 100 do 200 reńskich
i jedną lub dwie krowy, w niektórych tylko okolicznościach otrzymywały jedną lub
dwie morgi gruntu wyłącznie pod budowę. Działo się to zwłaszcza o jedno
pokolenie wcześniej, kiedy prawo zakazywało dzielenia gruntów i najstarsi
synowie stawali się dziedzicami. Synowie krnąbrni, lub nieposłuszni otrzymywali
mniej gruntu, najgorszy otrzymywał w najgorszym miejscu, ten ostatni szczegół
równał się niekiedy wydziedziczeniu. Taki los spotkał kilku synów dawnych
kmieci, którzy w ten sposób zostali ukarani przez ojców, że otrzymali grunt na
Dziale I, a kilku nawet na Dziale II, ich gospodarstwa były pierwszymi
gospodarstwami na Dziale w ogóle i oni właśnie byli pierwszymi mieszkańcami
dzisiejszych Działów. Od czasu pojawienia się pierwszych mieszkańców na Dziale
zgłaszać się zaczęli także i pierwsi reflektanci na kupno tam gruntu, który był
chętnie przez kmieci sprzedawany".
Przewagę przybyszów wyjaśnia tradycja ustna w sposób następujący: "Dział I i
II pierwotnie porosły był w różnych miejscach różnymi drzewami i krzakami,
grunty zaś stanowiły wieczny odłóg, pastwisko jako, że grunt ten był zbytnio
odległy od gospodarstw i nieprzystępny, nadto mało urodzajny i niezamieszkały.
Jako takiego, gruntu na dziale pozbywali się kmiecie chętnie, o ile trafił się
nabywca. Ponieważ warunki terenowe nie sprzyjały częstemu stykaniu się z ludźmi
wsiowymi, natomiast więcej sposobności jako przybysze utrzymywali kontakt z
obcymi wsiami, z których rekrutowali się, nadto żaden wówczas przybysz nie mógł
pretendować do ożenienia się u kmiecia na wsi, stąd właśnie powstała na Działach
przewaga ludzi przybyszów nad pochodzącymi ze wsi."
Nożowa rozprawa, jaką zakończyła się zabawa zorganizowana z
okazji
uroczystości poświęcenia kamienia węgielnego Domu Ludowego w Babicy, zaczęła się od piosenki: "Szalała Babica, szalała Lubynia, a teraz
szaleje z Działu szumowina".
Przejdźmy do
głównej części wsi ciągnącej się wzdłuż Wisłoka i szosy. Świadomie użyto
określenia główna część wsi, a nie centrum. Trudno bowiem nazwać "centrum" część
wsi, ciągnącą się kilka kilometrów. Główna część
wsi wyraźnie dzieli się od dawna na dwie części: Dół i Górę, czyli część
leżącą w górze rzeki i ciągnącą się ku Czudcowi i część w dole rzeki
w kierunku Rzeszowa. Nazwy te istniały od dawna i były potocznie używane dla
oznaczenia tych części wsi. Za granicę uważa się stację kolejową.
Historycznie rzecz biorąc, obecna Góra składa się z dwóch części.
Od Dworu do nr 34 to blok zagrodników. W roku 1851 na tym terenie
mieszkało 13 zagrodników, posiadali oni domy wraz z kawałkiem
gruntu, wynoszącym od 1 do 5 morgi.
Zagrody te znajdowały się tutaj już ,w 1788 roku, chociaż za wyjątkiem Czopa nazwiska właścicieli były inne.
Nr 34 (Pasternak) to była pierwsza rola kmieca, takich ról kmiecych w 1851 roku
było 17, w tym na obecnej Górze 4, a na Dole 13.
Ta część Góry, która ciągnęła się od dworu aż po nr 34, była przez swój
społeczny charakter bardziej podobna do Bud i Działów niż do pozostałej ,części
wsi. Tutaj jak i tam mieszkali chałupnicy i zagrodnicy ekonomicznie zależni od
dworu. Osiedlili się tutaj na kawałkach ziemi, jakie otrzymali od dworu.
Pozostała część Góry zamieszkana była przez kmieci. Czterech kmieci na Górze i
13 na Dole stanowiło patrycjat wsi. W roku 1883 liczba kmieci nie uległa
większym zmianom, tak samo stan posiadania kmieci poza paroma wyjątkami nie
zmienił się zasadniczo. Zgodnie z panującymi zwyczajami i przepisami co do
podziałów ziemi, główny spadkobierca otrzymywał gospodarstwo niemal w całości, a
reszta spłaty lub 1 do 3 morgów ziemi we wsi albo na peryferiach kmiecego
gospodarstwa. Jest to wyraźnie zilustrowane w wykazie zmian w stanie posiadania
kmieci w okresie 1851-1883 r. Z wykazu tego widać również, że obok niezmienionej
na ogół liczby kmieci powiększyła się we wsi bardzo znacznie liczba drobnych
kilku-morgowych gospodarstw. W części były to odrębne gospodarstwa, a w części
klientela kmieci.
Jednym z najciekawszych zjawisk topografii społecznej Babicy
jest stopienie się przedstawionych części Góry w jedną dzielnicę i powstanie
antagonizmu tej powiększonej Góry względem kmiecego Dołu. Wystąpiło to w końcu
XIX w., kiedy 4 kmiece gospodarstwa na Górze uległy już bardzo znacznemu
rozdrobnieniu i cała struktura społeczna wsi zaczęła się już wyraźnie zmieniać.
Podłożem tego antagonizmu Dołu i Góry była ambicja przodowania we wsi. Tradycja
ustna wiąże początek tego antagonizmu z wyborami "starego wójta" Jana Pasternaka
z Góry, zubożałego kmiecia, którego wielkie aspiracje szły w kierunku
przedsiębiorczości typu handlowo-przemysłowego.
Przedstawiony podział wsi na dzielnice nie posiada charakteru zewnętrznego.
Wiąże się on ściśle z organizacją społeczną wsi z jej możliwościami rozwojowymi.
Wiąże się on z faktem, że wiele ważnych procesów społecznych układa się
przestrzennie.
Źródło:
K. Duda-Dziewierz - "Wieś małopolska a emigracja amerykańska", wyd. 1938 r., tom
III